Orty pruskie Fryderyka Wilhelma, Wielkiego Elektora.

Analiza heraldyczna i klasyfikacja

 

Streszczenie wykładu

 

Fryderyk Wilhelm, syn Jerzego Wilhelma von Hohenzollerna, urodzony w 1620 roku, w wieku 20 lat objął władzę w Brandenburgii i Prusach Książęcych. Prowadził politykę wewnętrzną zmierzającą do wzmocnienia władzy absolutnej. Dzięki zręcznej polityce zagranicznej, po pokoju westfalskim, włączył trwale w obszar swojego dominium m.in. Pomorze Tylne (część Pomorza od Słupska do Odry), biskupstwo Magdeburg, Minden, a podczas II Wojny Północnej uzyskał znaczący wpływ w Warmii i Wielkopolsce. Po zerwaniu związków lennych z Polską w 1656 roku, na mocy traktatów welawskich w 1657 roku, uzyskał suwerenność Prus.

Centralną mennicą państwa pruskiego była mennica berlińska. Monety bito również, często na potrzeby lokalne, w kilkunastu regionalnych mennicach, ulokowanych m.in. w miastach Królewiec, Krosno Odrzańskie, Minden, Halberstadt, Bielefeld, Lünen, Magdeburg, Emmerich i Stargard. Ze względu na wielkość i różnorodność emisji monet mennica w Królewcu zaliczona była do jednej z największych mennic pruskich XVIII wieku. Dostarczała na rynek ogólnokrajowy dukaty, talary, półtalary, 2/3 i 1/3 talara. Lokalizacja mennicy blisko granicy z Rzeczpospolitą sprzyjała także rozwinięciu masowej produkcji trzech innych rodzajów monet: ortów, szóstaków i szelągów, przeznaczonych przede wszystkim do obsługi lokalnego rynku, w tym handlu z Polską. Pewną niewielką liczbę ortów wybito w 1674 roku także w mennicy berlińskiej.

Emisje ortów w mennicy królewieckiej należy podzielić na sześć okresów, w których emitowano orty o jednakowym wizerunku władcy. Orty pierwszego okresu, z lat 1651-1658 zawierały wizerunek Fryderyka Wilhelma w mitrze elektorskiej i w płaszczu z gronostajów. W prawej ręce elektor trzyma berło elektorskie, a w lewej rękojeść miecza. Orty z takim wizerunkiem były monetami lennymi, mimo że nie zawierały litery S na piersi orła brandenburskiego. W drugim okresie emisji, obejmującym lata od 1660 do 1663, wizerunek Fryderyka Wilhelma pozbawiony jest mitry i atrybutów władzy elektorskiej. Elektor przedstawiony jest w zbroi z wykładanym koronkowym kołnierzem. Cechą ortów tej emisji jest zapis daty arabskimi cyframi każdego rocznika z wyjątkiem 1660 roku, którego data zapisana jest cyframi rzymskimi. W 1664 roku dochodzi do trzeciej emisji ortów, na których elektor przedstawiony jest dość szczegółowo w zbroi z folgowym naramiennikiem i rapierem w prawej ręce. Emisja tych ortów zakończyła się w 1667 roku. Po kilkuletniej przerwie, w 1674 roku  wznowiono bicie ortów. Była to już czwarta emisja, w której centralne miejsce awersu zajmuje biust Fryderyka Wilhelma w antycznym stroju z wieńcem laurowym na głowie. Ten sam rodzaj portretu był ponownie wykorzystany w 1685 roku, w mennicy berlińskiej. W 1675 roku rozpoczęła się piąta, ostatnia i największa emisja ortów Fryderyka Wilhelma. Trwała nieprzerwanie do 1688 roku. Na ortach tej emisji elektor przedstawiony jest ponownie w mitrze i w zbroi z folgowym naramiennikiem oraz rapierem opartym o bark, trzymanym w prawej ręce. Data emisji w roczniku 1675 oraz w części rocznika 1676 zapisana jest cyframi rzymskimi. Orty wszystkich emisji charakteryzują się zmienną legendą awersu i rewersu. Od emisji czwartej legenda rewersu jest taka sama dla wszystkich odmian ortów i brzmi: SVPREMVS DVX IN PRVSSIA. Rewersy ortów pierwszej, trzeciej i czwartej emisji zawierają czteropolową tarczę brandenburską z nałożoną na nią centralnie tarczą herbową z berłem elektorskim. Po bokach tarczy widoczny jest rozdzielony nominał, a w przypadku odmiany pierwszej dodatkowo labry i znaki mincerskie. Same znaki mincerskie występują tylko w emisji czwartej. Na rewersach ortów drugiej i piątej emisji umieszczony jest orzeł brandenburski zwrócony w prawo z rozdzielonymi cyframi nominału przy ogonie. Ponadto w emisji piątej poniżej cyfr nominału pojawiają się dwuliterowe inicjały.

 

W każdym roczniku ortów występuje od dwóch do kilkunastu odmian portretowych, napisowych i interpunkcyjnych. Liczba egzemplarzy wybitych w poszczególnych rocznikach waha się od 27 000 do 369 000 sztuk. Nie są znane liczby wybitych ortów lennych oraz ortów piątej emisji.

 

Wykład jest dostępny w formie PDF w zakładce Filmy&Prezentacje