Wykład Dariusza Pączkowskiego i Norberta Grendela
Szanowni Państwo,
Miło nam jest poinformować, że odwołany w lutym b.r. wykład „HISTORIA ORTA GDAŃSKIEGO Z 1608 ROKU – FAKTY I MITY” odbędzie się w dniu 11.04.2022 roku o godz. 17,00 w siedzibie warszawskiego Oddziału PTN przy ul. Jezuickiej 6/8.
Wykład wygłoszą Panowie Norbert Grendel (Warszawa) i dr Dariusz Pączkowski (Oddział PTN w Warszawie).
Wstęp wolny.
Notka autorów wykładu:
Ort jako jednostka monetarna został na trwałe wprowadzony do polskiego systemu monetarnego na początku XVII wieku w Gdańsku. Ort w tym systemie odpowiadał wartości ¼ części talara, czyli 10 groszy. Sprawą budzącą wątpliwości jest rok emisji pierwszego orta. Autorzy współczesnych opracowań numizmatycznych przyjmują, powtarzając za Gumowskim, że do emisji monety doszło w mennicy gdańskiej w 1608 roku.
Ten wykład ma przybliżyć historię tej monety i przedstawić argumenty popierające pogląd, że moneta była prawnie wybita w mennicy gdańskiej w 1608 roku, a także przeczące mu. Pierwsza pisana wzmianka o monecie pochodzi z 1842 roku, z katalogu opisującego zbiór numizmatyczny Reichla (Die Reichelsche Mȕnzsamlung im St. Petersburg, Zweiter Teil). Moneta figuruje w katalogu pod numerem 1111 i zawiera tylko rozwinięcie legendy i skrótowy opis orta. Na podstawie tego katalogu Vossberg w 1846 roku opublikował w Koehne’s Zeitschrift fȕr Mȕnz-Siegel- und Wappenkunde (Berlin, Posen und Bromberg) krótki artykuł na temat monet gdańskich, zamieszczając informację o orcie z 1608 roku i podając numer katalogowy 712 tej monety. Kolejna pisana informacja o monecie pochodzi także od Vossberga, który w 1852 opublikował monografię o mennictwie miasta Gdańska (Mȕnzgeschichte der Stadt Danzig, wyd. Danzig). Pod numerem 712 figuruje ort z 1608 roku, z tym samym opisem, jaki był zamieszczony w artykule w 1846 roku. Zagórski, który prowadził bogatą korespondencję z Reichlem i znał zapewne katalog jego zbioru, zamieścił krótką informacje o orcie z 1608 roku w wydanej w 1845 roku monografii Monety Dawnej Polski. Także Beyer w 1880 roku, w Skorowidzu monet Polskich, wymienił lata emisji ortów gdańskich, w tym rocznik 1608. Również w Rocznikach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z 1889 roku odnotowano emisję z 1608 roku.
W 1904 aukcja zbioru monet hr. Chełmińskiego odnotowała pod pozycją 457 orta gdańskiego z 1608 roku, sprzedanego za jedną markę. W tym samym roku hr. Sobański kupił, od handlarza i numizmatyka gdańskiego Kahanego, orta gdańskiego z tego samego roku. Ort ten trafił później do zbioru Muzeum Narodowego w Warszawie. Ten egzemplarz stanowi podstawę do dalszych opracowań monet gdańskich, m.in. Gumowskiego w książce Mennica Gdańska, w której jako jedyny autor wymienia dwie odmiany, o różnych rewersach. Pierwsza odmiana to egzemplarz opisany u Vossberga, druga odmiana to egzemplarz ze zbioru Sobańskich, z adnotacją o odmiennej tarczy herbowej. Zastanawiające jest opisywanie egzemplarza pierwszej odmiany jako orta pochodzącego lub znajdującego się w zbiorach Gimnazjum Gdańskiego, chociaż w przywoływanych czasopismach nie ma na ten temat żadnej wzmianki. Analiza dostępnych egzemplarzy monety z Muzeum Narodowego w Warszawie oraz egzemplarzy oferowanych na aukcji Raucha w Wiedniu wykazuje dużą rozbieżność w stylistyce przedstawienia portretu Zygmunta III Wazy na awersie oraz elementów heraldycznych na rewersie, takich jak tarcza herbowa, postument pod herbem, postacie lwów podtrzymujących tarczę herbową w porównaniu z ortami z roku 1609 i lat późniejszych. Szczegółowa analiza wybranych liter napisu otokowego awersu i rewersu wykazuje także istotne różnice w stylistyce liter L, T czy A. Znak zarządcy mennicy gdańskiej, łapa niedźwiedzia, figuruje na orcie z 1608 roku i jest innego kształtu niż na egzemplarzach z lat 1609-1615. Warto zaznaczyć, że łapa niedźwiedzia, znak Daniela Kluvera, figuruje na monetach gdańskich od 1609 roku, kiedy zaczął samodzielnie zarządzać mennicą gdańską. Duże wątpliwości co do pochodzenia monety budzi stan powierzchni egzemplarza z Muzeum Narodowego, która jest porysowana, silnie zmatowiona z wyraźnie całkowicie płaskimi powierzchniami liter. Analiza porównawcza z dukatami gdańskimi z lat wcześniejszych niż 1608, także nie wykazuje wyraźnych podobieństw w stylistyce wizerunku królewskiego, czy przedstawienia herbu miasta Gdańska. Znane egzemplarze orta z 1608 roku wykazują cechy monet bitych, podczas gdy orty emitowane w 1609 roku lub latach późniejszych były produkowane metodą walcową.
W ostatnich latach pojawiło się kilka egzemplarzy orta gdańskiego z 1608 roku, odnalezionych podobno w skarbach wraz z innymi monetami z tego okresu. Jeden z tych egzemplarzy był reprodukowany w katalogu Shatalina, inny egzemplarz pojawił się w 2021 roku w zapowiedziach aukcyjnych firmy Rauch z Wiednia. Kolejny egzemplarz znajduje się w prywatnych zbiorach, także w Wiedniu. W sumie, uwzględniając wszystkie źródła pisane i dostępny materiał zdjęciowy, można określić, że znanych jest 7 egzemplarzy orta 1608 z roku.
Wydaje się, w świetle zgromadzonego materiału, że emisja orta w 1608 roku jest wątpliwa. Do roku 1842 nie ma o nim żadnej wzmianki w starodrukach numizmatycznych lub innych dziełach poruszających sprawy bicia monet wydanych w Gdańsku czy krajach ościennych.
